Çocuklar neden vakti yetişkinlerden yavaş algılıyor?

Getty Images

Çocukların vakit algısı üzerine yapılan araştırma sayısı nispeten az. Vakti onlar üzere algılamayı öğrenmekse, bizi daha keyifli bir insan yapabilir.

Bizim meskende vaktin ne kadar süratli ya da yavaş geçtiğine ait tartışmalar sıklıkla yapılır.

Oğlum, “Zaman en yavaş otomobilde geçiyor!” diyor.

Kızım, “Asla!” diye yanıtlıyor.

“Zamanı yavaş geçiremeyecek kadar çok meşgulüm lakin tahminen hafta sonları kanepede sinema izlerken yavaş geçiyordur” diyor.

İkisi de Noel’in ve doğum günlerinin sonraki günü, bir sonraki kutlamaya kadar 365 gün beklemeleri gerektiğini anladıklarında, bugünün “yavaş” ve kasvetli geçtiği konusunda hemfikirler.

Onların yaşlarında yıllar hiç geçmiyormuş üzere geliyor.

Bu hissi âlâ hatırlıyorum. Sulu oyunlarla, yeni biçilmiş çimlerde hoplayarak geçen yaz tatillerinde, vakit hakikaten yavaş akıyormuş üzere hissettiriyordu.

Farklı vakit algısı

Kuzey İrlanda’daki Belfast Kraliçe Üniversitesi’nde bilişsel gelişim üzerine çalışan Psikoloji Profesörü Teresa McCormack, çocukların ve vaktin çok az çalışılmış bir husus olduğunu düşünüyor.

McCormack, “Çocukların geçmiş ve gelecek ortasında ne vakit bir ayrım yapabildikleri üzere soruların karşılıklarını hala nitekim bilmiyor olmamız garip, zira yetişkinler olarak hayatlarımız hakkındaki düşünme biçimimizi bu ayrım yapılandırıyor üzere görünüyor” diyor.

Profesör McCormack. çocukların doğrusal vakit hissini ne vakit kavradıklarına dair net bir bilgi olmasa da, gelişimin nispeten erken periyotlarından itibaren çocukların yemek ve uyku saatleri üzere rutinlere hassas olduklarının bilindiğini söylüyor.

Fakat bunun, yetişkinlerdeki doğrusal vakit hissiyle birebir şey olmadığını vurguluyor.

Çocukların tersine yetişkinler, klasik saat ve takvim sistemi hakkındaki bilgileri sayesinde, bir olayın gerçekleştiği vakitten bağımsız olarak, belirli bir an hakkında düşünme kapasitesine sahipler. Bunda sözcüklerin anlamlandırılabilmesi de rol oynar.

McCormack, “Çocukların, evvel, sonra, yarın ve dün üzere tabirleri kullanarak zamansal lisanı hakikaten büsbütün ehil bir halde kullanabilmeleri vakit alır” diyor.

McCormack, vaktin akışına ait anlayışımızın, vakit hassas yargılarda bulunmamız istendiğinde temellendiğini ekliyor: “Bu soruyu olaylar yaşanırken mi yoksa geriye dönük olarak mı soruyorsunuz?”

Birçok kişi için geçerli olabilecek bir örnek veriyor. “Çocuğumun doğduğu andan konuttan ayrıldığı ana kadar geçen vakit, göz açıp kapayıncaya kadar geçmiş üzere gelir. Fakat çocuğunuzu yetiştirirken, tek bir gün bile sonsuzluk kadar uzun görünür.”

Araştırmalar, bir vakit diliminin geçiş müddeti ve suratının insanlarda birbirlerinden farklı bir halde geliştiğini ortaya koyuyor.

Örneğin, altı yaşın altındaki küçük çocuklar bir dersin sınıfta ne kadar süratli geçtiğini kavrayabiliyor üzere görünüyor, fakat yargıları gerçek müddetten çok duygusal durumlarıyla ilişkili oluyor.

Çocukların sürat ve müddet ortasındaki ilişkiyi anladıkları daha sonraki bir etapta bu iki öge birleştirilebiliyor.

Bir de hafıza sıkıntısı var.

Birçok araştırma, vaktin akışına ait tecrübemizin beynimizin anıları nasıl depoladığına ve tecrübeleri nasıl algıladığına odaklanıyor. Bu, Budapeşte’deki Eötvös Loránd Üniversitesi’nde psikoloji doçenti olan Zoltán Nádasdy’yi uzun vakittir büyüleyen bir bahis.

Nádasdy, 1987’de Budapeşte Üniversitesi’nde lisans öğrencisiyken, başka öğrencileri, çocuklar ve yetişkinler ortasındaki vakit algısı üzerine bir saha çalışması yapmaya ikna etti. Örneğin, bir kaza olduğunda vaktin neden uzuyormuş üzere göründüğünü anlamak istiyordu. Deney kolaydı. Çocuk ve yetişkin kümelerine, her ikisi de bir dakika uzunluğunda iki görüntü gösterdiler ve hangi görüntünün en uzun, hangisinin en kısa hissettirdiğini sordular.

30 yıl sonra, Nádasdy ve grubu deneyi tekrarlamaya karar verdi. Üç farklı yaş kümesine, biri polis ve hırsızları gösteren aksiyon dolu bir görüntü ve başkası de ırmakta kürek çeken insanları gösteren bir görüntü izlettirdiler ve akabinde el hareketleriyle süreyi iddia etmeleri istendi. Sonuç birebirdi. 4 ile 5 yaşındakiler aksiyon dolu görüntüyü daha uzun, sıkıcı olanı ise daha kısa buldu. Yetişkinlerin birden fazla için durum tam zıddıydı.

Katılımcıların vakti düz bir çizgide akıyor üzere algılayıp algılamadıklarını anlamak için el hareketlerini kullandılar; üç farklı yaş kümesi da vakti bu halde algıladı.

Nádasdy deneyin, vakti kestirim etmek için bir duyusal organın yokluğunda, insanların öteki yaklaşımlar kullandığını gösterdiğini söylüyor.

“Zamana ait duyusal tecrübemiz hiçbir vakit aracısız oluşmaz, bu da vakitle alakalı olduğunu düşündüğümüz bir şeyi ana dahil etmemiz gerektiği manasına gelir” diyor:

“Psikolojide buna sezgisel sistem denir. Pekala, çocuklar nereye kadar sezebilir? Bunun hakkında ne kadar konuşabilirler?”

Bu gösterge, çocuklar okula başladıklarında, eşzamanlılık ve mutlak vakit kavramlarını öğrenmeye başladıkları için değişme eğilimi gösterir.

“Bize vakit hissini vermez, lakin bu sezgisel sistemleri öbür bir şeyle değiştirir. Okula gittiğinizde bir programınız vardır. Gününüz büsbütün denetim altındadır.”

McCormack, çocuklar için vakit kavramı kelam konusu olduğunda iki faktörün daha devreye girdiğini söylüyor:

“Birincisi, kendilerini denetim etme maharetlerinin yetişkinlerle birebir olmaması.

“Daha sabırsız olabilirler ve beklemek onlar için daha sıkıntı olabilir. Bu, dikkat müddetleriyle de ilgili olabilir. Bir vakit diliminin akışına ne kadar çok dikkat ederseniz, sizin için o kadar yavaş geçiyor üzere görünür.”

Duygu durumu faktörü

Fransa’daki Clermont Auvergne Üniversitesi’nde psikoloji profesörü olan Sylvie Droit-Volet ve İngiltere’deki Keele Üniversitesi’nde emekli psikoloji profesörü olan John Wearden’ın araştırması, birebir şeyin yetişkinlerde de geçerli olduğunu buldu. Bir kişinin günlük hayatında vaktin geçişine dair tecrübesinin, yaşa nazaran değil duygusal durumuna nazaran değiştiğini keşfettiler.

Basitçe söylemek gerekirse, memnunsanız, vakit daha süratli geçer. Üzgünseniz, vakit yavaşlar.

Bunun kıymetli bir örneği, daha fazla gerilim, yapılacak şeylerin azlığı ve yaşlı olmakla bağlı olarak vaktin yavaş geçtiği Covid-19 karantinaları sırasında görüldü.Bu etkiyi bir sinema izleyerek de yaratmak mümkün – endişe sinemaları izlemek ya da iğrendiğimiz imajlara bakmak, vakti uzamış üzere hissettirebilir.

Başka araştırmalar, ağır saatlerde kalabalık bir trende seyahat yapmak üzere beğenilen olmayan tecrübelerin de, daha konforlu bir seyahatten daha uzun hissettirdiğini gösterdi.

Ayrıca, ABD’nin North Carolina eyaletine bağlı Durham ilçesindeki Duke Üniversitesi’nde makine mühendisliği profesörü olan Adrian Bejan’a nazaran, yaşlandıkça ortaya çıkan birtakım fizikî meseleler da vakit yargımızı az da olsa etkileyebilir.

Bejan 1996’da geliştirdiği ‘Yapısal Gelişim Teorisi’ni temel alarak vakit algımızı açıklamaya çalıştı.

Bejan, “Beynimize en çok, retinadan beyne olmak üzere, görme yoluyla bilgi girişi gerçekleşiyor” diyor:

“Beyin, optik hudut yoluyla, bir sinemanın kareleri üzere anlık imajları alır. Beyin bebeklikte gelişir ve bu imgeleri almaya alışır. Yetişkinlikte beden çok daha büyüktür. Retina ile beyin ortasındaki ara iki katına çıkmıştır, iletim yolları daha karmaşık hale gelmiştir. Ve yaşla birlikte, bozulma yaşanır.”

Bu nedenle, duyusal organlarımızın uyaranlarından yaşla birlikte daha az ‘zihinsel görüntü’ aldığımızı söylüyor. Yani, yetişkin olduğumuzda çocukluğumuza kıyasla bir saatlik vakit diliminde daha az zihinsel imaj aldığımız için bu, zihnimizde vaktin sıkıştırıldığı hissini yaratır.

Zaman algısını neler etkileyebilir?

Getty Images

Yaşa bağlı nörodejeneratif değişiklikler üzerine yapılan çalışmalar, optik hudut gerilemesi ile bilginin işlenme suratındaki yavaşlama ve çalışma belleğinin kapasitesi ortasında bir bağ olabileceğini öne sürüyor. Fakat bunu tam olarak anlamak için daha fazla çalışma yapılması gerekiyor.

Baktığınız şey de vakit algısında rol oynayabilir.

Zaman algısı, gözlemlenen şeyin özelliklerinden etkilenebilir – sahnenin boyutu, akılda kalma kolaylığı ve ne kadar dağınık olduğu. ABD’nin Virginia eyaletindeki Fairfax kentindeki George Mason Üniversitesi’nden psikologların yakın vakitte yaptığı bir araştırma, birinci iki faktörün vakti uzattığını, sahnenin dağınık ve kalabalık olmasının ise süreyi kısalttığını buldu.

Kalplerimiz de beynimize vaktin akışını nasıl algıladığıyla ilgili içsel bir sinyal gönderir; bir olayın ne kadar sürdüğüne dair algımız kalp atışlarımızın ritmine nazaran değişir.

Bu hakikaten vakit algımızda kıymetli bir rol oynuyorsa, kalp atış suratımızın yaşla birlikte azalma eğiliminde olması tahminen de tesadüf değildir. Kalp atış süratimiz doğumumuzdan sonraki aylarda tepeye ulaşır, yaşlandıkça yavaşlar.

Getty Images

Yaşlandıkça çoğumuza öteki bir şey daha olur; daha fazla rutin devreye girer. Araştırmalar, bir kişi ne kadar fazla vakit baskısı altında, can sorunu ve rutinle yaşıyorsa ve ne kadar anda kalmak yerine geleceğe odaklanıyorsa, vakti o kadar süratli deneyimlediğini buldu.

Şu anda yaptığınız şey, yaşınız ne olursa olsun, vakit algınız açısından şaşırtan olmayan bir halde çok kıymetli. Zihinsel yükümüz arttıkça, örneğin, bir iş iddiamızdan daha uzun sürüyorsa, vakti daha kısa algılama eğiliminde oluruz.

Eğlence dolu iki haftalık bir yaz kampını ele alalım; okul yılınızın tamamından daha fazla akılda kalabilir. Nádasdy, bu yaz kampı anılarının, kısa periyotta çokça macera yaşandığı için beyin dokusunun çok daha büyük bir kısmını kaplamasının muhtemel olduğunu söylüyor.

McCormack, “İnsanların belli bir vakit diliminde nitekim olanlara dair yargılarının, hatırladıkları yeni şeylerin ölçüsüyle kısmen bağlı olabileceğini” söylüyor:

“Örneğin, ileri yaşta bir yetişkinseniz, son 10 yılda hayatında çok fazla büyük değişim olmamış olabilir.”

Ancak olduğunda, bunlar yaz kampı kadar hafızanızda kalacaktır.

Bunun ışığında, yetişkinlerin çocukluk günlerindeki üzere vakti yavaşlatması mümkün mü? Kimi araştırmalar, fizikî antrenmanın vakit algımızı yavaşlatmaya yardımcı olabileceğini öne sürüyor, yani yalnızca daha etkin olmak işe yarayabilir (Ancak fizikî yorgunluk vakit algımızı kısaltabileceğinden kendimizi fazla zorlamak aksi tesir yaratabilir).

Bejan’ın daha az efor gerektiren öteki fikirleri var.

“Biraz daha yavaşlayın, rutinden uzaklaşmak için kendinizi yeni şeyler yapmaya zorlayın” diyor:

“Kendinize sürprizler ayarlayın. Sıradışı şeyler yapın. Âlâ bir latife mı duydunuz? Bana anlatın! Yeni bir fikriniz mi var? Bir şey yapın. Bir şey söyleyin.”

• Bazı çocuklar neden yemek seçer?